سید داوود مصباح


۴ جون ۲۰۲۰

 

گذرگاه خطرناک تاریخ

 

قسمت ۱۰

 

اوضاع جهان در قرن هفده  میلادی:

قرن هفدهم (۱۶۰۱ – ۱۷۰۰م / ۹۷۹ – ۱۰۷۸ خ) تکامل و انکشاف جوامع بشری مانند کشتی بزرگی است که دارای بخش های مختلف است که بدون تکمیل تمام بخش های ساختاری نمی توان از آن بحیث کشتی استفاده کرد. در قرن هفدهم جهان را از لحاظ تحرکات مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در دو منطقه جغرافیای سیاسی بررسی کرد. شرق و غرب (خاورمیانه و اروپا) خاور دور، چین و جاپان متفاوت از خاورمیانه بود که چین با جنگ های داخلی بر سر تصرف قدرت و جاپان بسوی انزوای خود خواسته می رفت. اروپای قرن هفدهم دوران گذار بسوی یک تمدن نوین بود که در این گذار تاریخی همه بخش های ساختاری دست بهم داده بود. گرچه در اروپای قرن هفدهم جنگ ها بین کشورهای اروپایی وجود داشت، باز هم نهاد های سازنده تمدنی منتظر ختم جنگ ها نبودند و به کار شان بی وقفه ادامه دادند فیلسوفان، اقتصاد دانها، هنرمندان، مخترعین، مکتشفین و صنعت گران بکار شان ادامه دادند. این جنبش در اروپا در این زمان مصادف است بر جنگ ها و فتوحات بسیار خونین و ویرانگر در خاورمیانه. در اروپای این زمان عصر شکوفا برای هلند، جنبش فرهنگی باروک، فعالیت بی وقفه ای لویی چهاردهم برای انکشاف و توسعه، انقلاب علمی و بحران عمومی و قرار گرفتن اندیشه های فیلسوفان و اقتصاد دانها در سیاست گزاری سازندگی کشورهای اروپایی. از این جهت بحران عمومی می گفتند که در اروپا جنگ های سی ساله جنگ های عثمانی وپایان قیام هلند و تجزیه لهستان و لیتوانی و جنگ داخلی انگلستان. چین با سقوط امپراتوری مینگ توسط جنگ های طولانی اقوام منچو، سی در صد جمعیت خود را از دست داد. در خاور نزدیک امپراتوری های عثمانی. صفوی و بعد افشاری و قدرتمند تر شدن امپراتوری مغول در قاره هند. در همین سده اروپا شروع به استعمار قاره امریکای کرد. کشف ذخایر افسانوی نقره در پوتوسی پروی علیا و مکزیک. اروپا را در رقابت و استعمار امریکا و قتل و غارت بومیان آن قاره وا داشت.

در این زمان عثمانی ها با لشکر کشی بسوی شرق و غرب و فتوحات بنام اسلام گستری از روسیه تا غرب اروپا را نا آرام ساخته بود که در قتل و غارت و کشتار روستائیان دست کم از چنگیز را نداشت. قدرت این امپراتوری در عمل در دست «کوسم سلطان» زنی که پشت پرده پادشاهی هفت تن از سلاطین عثمانی قدرت و سپاه را در اختیار خود داشت. در این زمان در ایران که در آن زمان بنام «پرشیا» شناخته می شد مصادف به پایان کار صفویان و به قدرت رسیدن افشاریان بود. ایران در برابر عثمانی ها نه تنها که از سرزمین های خود مدافعه می کرد. بلکه در جنگ سختی تبریز را که در تصرف عثمانی ها قرار گرفته بود. پس گرفت. اما خاورمیانه همچنان در آتش مذهب و امر و نهی ملا های دینی خود. گرفتار بودند. چنانچه که تا کنون که قرن بیست و یکم است ادامه دارد. در خاور میانه موسیقی حرام. اما در غرب سیلی از موسیقی دانها فعال بودند. در خاورمیانه شعر حرام و شاعر مرتد خطاب می شد. در صورتی که شعرو موسیقی در غرب شکوفا می شد. نقاشی و مجسمه سازی اینجا حرام و در آنجا به انکشاف خود ادامه می داد. فیزیک در این جا حرام مطلق و در اروپا نیوتون. لایبنیتس. گالیله. دکارت. فرما. هوک. بوپل. لیوونهوک. گیلپرت و دیگران با ساختن. برق. تلسکوپ. ماشین بخار. موتور بخار. مکروسکوپ. ماشین های محاسبه و قوانین حرکت نیوتون. فشار هوا و جبر و جازبه قادر شدند.

در اروپا علاوه بر دانشگاه ها و اکادمی موسسات تحقیقاتی و انجمن های علمی. هنری. فلسفی و سیاسی وجود داشت. دولت و سرمایه داران و مالکان کارخانه ها روی هرگونه اختراع و نو آوری سرمایه گزاری می کردند و مخترع را تحت پوشش حمایت مالی غیر محدود قرار می دادند. در تمام دانشگاه های اروپا و امریکا هم اکنون نیز دانشجویان رشته ابتکاری و علمی را، اداره دانشگاه مورد حمایت مالی برای انجام تحقیقات شان قرار می دهند. در صورتی که در خاورمیانه تحت حکومت های استبدادی تیوکراتیک و سران و سلاطین بیسواد. از این خبر ها نبوده و نیست.

عمده ترین رخداد های سده هفدهم میلادی:

* - ۱۶۰۱ – ۱۶۰۳م / ۹۸۰-۹۸۲خ / : قحطی در روسیه باعث مرگ یک سوم جمعیت شد .

پس گیری «تبریز» در ایران که به اشغال ترک های عثمانی در آمده بود.

* - ۱۶۰۲م / ۹۸۱ خ / : کمپانی هند شرقی «هلند» تأسیس شد. که این شرکت به آغاز طلایی هلند کمک کرد و باعث رونق اقتصادی آن شد.

* - ۱۶۰۷م / ۹۸۶ خ / : «جیمز تاون ویرجنیا» مسکونی شد. که بحیث نخستین مستعمره انگلیس در شمال امریکا نام گرفت.  

* - ۱۶۰۸م /۹۸۷ خ / : شهر «کبک» (کانادای امروزی) توسط فرانسوی ها ساخته شد.

* - ۱۶۲۲م /۱۰۱۱ خ / : ساخت «تاج محل» در آگره هند به دستور «شاه جهان» آغاز شد.

* - در ۱۶۳۶م / ۱۰۱۵ خ / : دانشگاه «هاروارد» در شهر کمبریج ایالت «ماساچوست» ساخته شد

* - در ۱۶۴۰م / ۱۰۱۹ خ / شکنجه در انگلستان غیر قانونی شد.  

* - در ۱۶۴۱م / ۱۰۲۰ خ / : «رنه دکارت» کتاب تأملات در فلسفه اولی را منتشر کرد.

* - ۱۶۵۲م / ۱۰۳۱ خ / : کمپانی هند شرقی «هلند» شهر «کیپ تاون» را در افریقای جنوبی ساخت. این مستعمره سازی برای انگلستان در رقابت با هلند باعث درگیری نظامی و جنگ شد.

* - در سال ۱۶۵۸م / ۱۰۳۷ خ / : پس از آن که بنای «تاج محل» در هندوستان به پایان رسید. پسرش اورنگ زیب اورا از سلطنت پایین کشید و در قلعه «پته پوری» زندانی ساخت. در همین جا بود که وقتی شاه زندانی. پسرش اورنگ زیب را می بیند. چنین می گوید: «تا دیروز من نهصد سپاهی کمربسته داشتم و امروز به یک کوزه آب محتاجم. تو چطور پسری هستی؟».

* - ۱۶۶۴م / ۱۰۴۳ خ / : نیروهای بریتانیایی شهر «نیوآمستردام» را اشغال کرد و نام آن را به «نیویورک» تغییر دادند.

* - ۱۶۶۵م / ۱۰۴۴ خ / : طاعون بزرگ لندن را فرا گرفت.  

* - در ۱۶۸۷م / ۱۰۶۶ خ / : «ایزاک نیوتون» کتاب اصول ریاضی فلسفه طبیعی را منتشر کرد.

* - ۱۶۸۹م / ۱۰۶۸ خ / «جان لاک» نخستین نامه در باره تساهل را منتشر کرد .

* - از ۱۶۹۲ تا ۱۶۹۴م / ۱۰۷۱ – ۱۰۷۳ خ / : دو میلیون از جمعیت فرانسه از اثر قحطی تلف شدند. * - در ۱۶۹۴م / ۱۰۷۳ خ / : بانک انگلستان تشکیل شد.  

* - در ۱۶۹۵م / ۱۰۷۴ خ / : امپراتوری گورگانیان هند. فعالیت کمپانی هند شرقی را به دلیل دزدیدن «گنج ساوای» توسط یک دزد در یایی به نام هنری اوری. تقریباً ممنوع اعلام کرد.

* - از ۱۶۹۶ تا ۱۶۹۷م / ۱۰۷۵ – ۱۰۷۶ خ / : تقریباً یک سوم جمعیت «فنلاند» بر اثر قحطی تلف شدند.

* - در سال ۱۶۹۹م / ۱۰۷۸ خ / : «توماس ساوری» نخستین نمونه از موتور بخار خود را در انجمن سلطنتی انگلستان به نمایش گذاشت.  

در قرن ۱۷م در اروپا از دانشگاه و آموزش و آزمایش های علمی آغاز کردند و هر کارخانه دار و سرمایه گذاری برای انکشاف تولید. روی کار مخترعین. سرمایه گذاری و آنان را از لحاظ مالی تأمین می کردند. در دانشگاه ها لابراتوار های مجهز وجود داشت. که علاوه دولت سرمایه گذاران صنعتی از لحاظ مالی آن را تمویل و تأمین می کردند وبکار پژوهش گران توجه ویژه داشتند. اما در خاورمیانه اسلامی روی عرفان و روایات دینی تمرکز داشتند و سران و سلاطین مشغول جنگ و توسعه طلبی و فتح و فتوحات بودند. در ایران صفوی ها بر محور مذهب می چرخیدند. افراطی ترین شاهان صفوی مذهب مدار شاه طهماسب بود که مدت بیش از نیم قرن سلطنت کرد. این شاه که در اوایل سلطنت مشغول عیاشی و باده نوشی بود در سنین بالا توبه کرد و چنان مذهبی دو آتشه شد که شعرا هنرمندان موسیقی نوازان و نقاشان را از کتابخانه سلطنتی اخراج و شعر و هنر نقاشی، موسیقی، فزیک و فلسفه را حرام دانسته و منجمین را جادوگر گفته زندانی و مورد اذیت قرار می داد. در این زمان سلسله ای کورگانیان در هند بر سر قدرت آمدند که «بابر» موسس آن بود. این امپراتوری از کابل تا قاره هند وسعت داشت. پایتخت بابر شاه و پسرش همایون در کابل بود و همایون دوران کودکی و جوانیش را در کابل سپری کرد و هنر نقاشی و خطاطی را نزد خواجه عبدالصمد شیرین قلم آموخت. این نقاش را همایون از شیراز با خود به کابل آورده بود. ۳ -  در زمان اکبر شاه پسر همایون در آگره اقامت گزید و با استقبال از شعرا و هنرمندان و دانشمندان ایرانی سفره پهن کرد و خود نگار خانه ای تأسیس و نقاشان و پیکرتراشان و میناتورکاران و خطاطان مهاجر را در آنجا تنظیم کرد. حکومت دارانی چون خان خانان عبدالرحیم و نواب ظفرخان و دیگران با شعرا و هنرمندان مصاحبت و الفت داشته. در امرار معاش آنان کوتاهی و غفلت نمیکردند. بیش از دوهزار شاعر تنها با ارتباط دربار اکبر پادشاه ماهیانه حقوق می گرفتند علاوه بر تحایف. عیدی و نوروزی و غیره جشن ها که به شعرا خلعت می دادند. طبیبان که از ایران فرار و به هند مهاجرت کردند مورد استقبال کورگانی ها قرار می گرفت. ۴

در زمان صفوی ها که بر شاعران و هنرمندان زندگی دشوار شده بود. در هند بسیار آسان. زیبا و دل نشین بود. چنانچه «صائب» شاعر توانا چنین سروده است :

همچو عزم سفر هند در هر دل است    رقص سودای تو در هیچ سری نیست که نیست

همچنان فرموده است:

پیش ازین هر چند شهرت داشت در ملک عراق    سیر ملک هند صائب را بلند آوازه کرد (۵)

شاعر دیگر «امین احمد رازی در مورد هند چنین گفته است:

ز خوبی های هند این خوبیش بس       که هرگز نیست کس را کار با کس    (۶)

در هند علاوه بر شعرا و هنرمندان، پارسیان ایران که زردشتی اند نیز به دیار هند مهاجرت کردند که اکنون این پارسیان هند با هما دستور و آیین کهن زندگی دارند و چنان راست کردار اند که در تجارت جهانی با ایشان قرارداد نمی بندند. بلکه حرف شان اعتبار دارند.

حال که حرف بر سر هند آمد حیف است که یادی از «ابوالفضل مبارک» مورخ توانای هند نکنیم شیخ ابوالفضل مبارک نویسنده اکبرنامه (تاریخ گورگانیان هند) است. وی «اکبرنامه» را در دو جلد مصور به زبان فارسی در ۱۰۰۴ ق / ۹۶۲ خ / در نگارخانه سلطنتی تکمیل کرد که در موزه ویکتوریا والبرد لندن نگاه داری می شود. در تمام دوران حکومت گورگانیان زبان عامه و رسمی هندوستان فارسی بود و با اشغال هند توسط انگلیس تدریس در تمام مکاتب و دانشگاه ها به زبان فارسی منع قرار داده شد و انگلیسی جای این زبان را گرفت. این زبان فارسی یک بار از گذرگاه خطرناک زمان فتوحات اعراب مسلمان و اشغال ایران عبور کرد. که خلافت اسلامی می خواستند که زبان عربی را جایگزین فارسی کنند. که خوشبختانه اعراب بدوی مهاجم درایت فرهنگی و زبانی نداشتند. اما انگلیسی در قاره هند توانست که جایگزین زبان فارسی شود.

خلاصه با این رویکرد های امپراتوری عثمانی و صفوی ها در ایران و گورگانیان در قاره هند، خاورمیانه از کاروان تمدن عقب ماند و هر روز فاصله آن از تمدن بیشتر می شد. در این عصر و زمانه در اروپا حرکت شتابنده بسوی نو آوری های مدرنیته اوج بیشتری می یافت. در این زمینه لازم است که به طور نمونه نیم نگاهی به انگلیس در قرن ۱۷ بیندازیم .

انقلاب سیاسی بورژوازی انگلیس در قرن ۱۷:

مضمون اساسی انقلاب بورژوایی انگلیس با منافع سرمایه داران و لردها و ملاکین بزرگ گره خورده بود و تضاد اساسی بین منافع بورژوازی نو ظهور و سلطنت به شکل تیوکراتیک و اندیویدوالیسم آن تشدید یافت و تا جایی پیش رفت که سرمایه داری نو ظهور انگلیس شیوه حکومت داری سلطنت مطلقه را دیگر نمیتوانست تحمل کند. از اوایل قرن ۱۷م از لحاظ اقتصادی تحولاتی بوجود آمد کارخانه و کارگاه و صنعت و بازرگانی و تولید کالاهای انبوه صنعتی رشد یافت و بازار داخلی جواب گوی آن نبود. قشر نو ظهوری از بورژوازی را که شامل لردها، کارخانه داران و کشتی رانی و تجار سرمایه دار بهودیان، بوجو آمد که امتیاز خواهی. باج و خراج و مطالبه مالیه بیشتر از سرمایه داران نو ظهور با منافع این قشر در تضاد بود و همچنان شاه امتیاز انحصاری تولید و فروش صابون، شراب، دغال و آهن را در دست داشت و بورژوازی بازرگانی ازین موضوع ناراحت بودند درین موقع پارلمان بدست بورژوازی که از سرمایه داران. مالکین اراضی. تاجران و کشتی رانی نمایندگی می کرد، قرار داشت. شاه می خواست برای قدرت بیشتر و ثروت اسکاتلند و دیگر مناطق را ضمیمه قلمرو خود کند. به پول نیازمند بود و بدین منظور در سال ۱۶۴۰م پارلمان را فراخواند. چون یارلمان نماینده بورژوازی و سرمایه داران نوظهور بودند در اولین اجلاس خود محدود کردن اختیارات شاه و سلطنت را مطرح کردند. شاه دستور انحلال پارلمان را صادر کرد که این فرمان پذیرفته نشد و در ۱۶۴۲م جنگ داخلی انگلستان آغاز شد. پارلمان که اکثریت نماینده بورژوازی بود از مالکان، پیشه وران و گروه های روستائیان لشکری تدارک و تسلیح کردند و علیه سپاه شاهی قرار گرفتند و در راس این ارتش. شخصی نظامی ای بنام «اولیورکرامول» فرماندهی آن را بدست گرفت،که این جنگ هفت ساله ( ۱۶۴۲ – ۱۶۴۹) در آخر شاه شکست خورد دستگیر و چندی بعد اعدام شد. بدین ترتیب «چارلیز» اول شاه انگلستان سرش را در راه مشروط از دست داد. در ابتدا نوعی حکومت جمهوری به نام «کامنولت» در انگلستان بر قرار شد «کرامول» فراماسونر و فرمانده آن بود. بدینسان انقلاب سرمایه داری (انقلاب بورژوایی ۱۶۴۹م) در انگلستان به پیروزی رسید. یهودیان صاحب سرمایه در راس ساختار قدرت قرار گرفت و به تعرضات استعماری علیه «ایرلند» پرداخت. اما از این انقلاب به توده مردم محروم انگلستان چیزی نرسید. چون سپاه «کرومول» از کارگران. روستائیان و کسبه کاران سازمان یافته بود. از محافظه کاری افسران و فرماندهان شان ناراض شدند و با سرعت تحت اندیشه های حزب «لولرها» و جناح چپ آن حزب «دیگرها» (کمونیست های ایتوپیایی)  دست به تشکل های شوراهای سربازان زدند و مناظره های داغ سیاسی و حزبی را در درون ارتش بردند. درین موقع سه قدرت شکل گرفت : سپاه کرومول. خاندان سلطنت و پارلمان. شخص کرومول تمایل تصرف حکومت نظامی را نداشت و قدرت بدست پارلمان متمرکز شده بود که سخت در کشاکش طبقاتی گیر افتیده بودند و نمی دانستند که چطور کشور را رهبری و هدایت کنند و از این قدرت بدست آمده چگونه استفاده کنند. کرومول در ۱۶۵۸ در گذشت و پسرش مدت کوتاهی زمام را در دست داشت. در سال ۱۶۶۰م پارلمان و سرمایه داران و لرد ها با فراخواندن پسر چارلز سلطنت مشروطه را به خاندان «استوارت» دادند.

ادامه دارد . . .

منابع:

۱ – هارولدجی شولتز. تاریخ انگلستان. ترجمه: عباس قلی غفاری فرد. نشر نگاه. تهران.

۲ – همان 

۳ –  دفتر شماره نهم نگارنده.  

۴ – الگور سیریل. طب در دوره صفویه. ترجمه: محسن جاودان. دانشگاه تهران. ۱۳۵۷خ فصل پنجم. در مورد مهاجرت طبیبان ایران به هند.

۵ – میرزا محمد طاهر نصر آبادی. تهران. چاپ ارمغان. ۱۳۱۷خ. صص ۵۷. ۲۱۷ و ۲۱۸.

۶ – امین احمد رازی. تذکره میخانه. ج ۱. ص ۳۸۱.  

 

 

قسمت ۹ 

 

 

توجه:

کاپی و نقل مطالب از «اصالت» صرف با ذکر منبع و نام «اصالت» مجاز است

کلیه ی حقوق بر اساس قوانین کپی رایت محفوظ و متعلق به «اصالت» می باشد

Copyright©2006Esalat

 

 

www.esalat.org